هجرت در تاریخ بشر همواره حرکتی تمدن‌ساز و راهبردی بوده‌، به ویژه زمانی که ماهیت علمی یا اعتقادی داشته‌است. هجرت نه فقط از بُعد انتقال گزاره‌های گوناگون فرهنگی و اجتماعی بلکه از جهت سیاسی نیز، به عنوان حرکتی تأثیرگذار شناخته می‌شد. در نهضت مشروطیت، علما با خروج از تهران، عملاً مشروعیت حکومت را زیر سئوال بردند و بستر را برای ایجاد تحولات سیاسی فراهم کردند. آیت‌الله‌العظمی سید محمد هادی میلانی(۱۲۷۴–۱۳۵۴ خورشیدی) از مراجع بزرگ تقلید شیعه در قرن چهاردهم هجری بود که در طول زندگی‌اش، با تکیه بر حرکت راهبردی هجرت، تحولات بزرگی را رقم زد. او در دوران حیات پرثمر خود، دو هجرت تاریخی و سرنوشت‌ساز داشت که هر دو، به تحولات عمیق علمی و آموزشی در دو حوزه پرقدمت و مهم عالم تشیع انجامید؛ حوزه‌های علمیه کربلا و مشهد. در این نوشتار، به اختصار دلایل این هجرت‌ها و نیز، آثار و برکات آنها را مورد ارزیابی قرار داده‌ایم.

هجرت نخست: برای احیای حوزه علمیه کربلا

آیت‌الله‌العظمی میلانی در نجف اشرف متولد شد و تحصیلات عالیه خود را در همان شهر نزد استادان بزرگی همچون شیخ محمدحسین غروی اصفهانی(کمپانی)، میرزای نائینی و آقا ضیاءالدین عراقی به پایان رساند. اما دوران حضور ایشان در کربلا فصل مهمی از زندگی‌شان را تشکیل می‌دهد. آیت‌الله‌العظمی میلانی پس از تکمیل مدارج علمی در نجف، به دعوت آیت‌الله‌العظمی سیدحسین قمی(از مراجع وقت) و به‌منظور تدریس و تقویت حوزه علمیه کربلا، به این شهر مهاجرت کرد. در آن زمان، آیت‌الله‌العظمی قمی به تازگی و بعد از سرکوب قیام مسجد گوهرشاد به کربلا رفته و به تدریس در حوزه علمیه این شهر پرداخته‌بود. آیت‌الله‌العظمی میلانی در کربلا به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت و به‌سرعت به‌عنوان یکی از مدرسان برجسته و مورد توجه طلاب شناخته شد. حضور او رونق علمی حوزه کربلا را رقم زد که در آن زمان، تا حدودی، در سایه حوزه نجف قرار داشت. تجربه حضور در حوزه علمیه کربلا، برای آیت‌الله‌العظمی میلانی تجربه‌ای ذی‌قیمت و در برنامه‌های آموزشی و اصلاحی ایشان، در دوره‌های بعدی فعالیت، بسیار تأثیرگذار بود. آیت‌الله‌العظمی میلانی حدود ۱۸ سال در کربلا ساکن بود و ضمن تدریس، به امور دینی مردم نیز رسیدگی می‌کرد.

هجرت دوم: تحول بنیادین در حوزه علمیه مشهد

مهم‌ترین نقطه عطف زندگی آیت‌الله‌العظمی میلانی، سفر ایشان به مشهد مقدس در سال ۱۳۳۳ خورشیدی(۱۳۷۳ قمری) است. نکته قابل توجه این است که این سفر در ابتدا به نیت «اقامت دائم» نبود، اما شرایط به گونه‌ای رقم خورد که آیت‌الله‌العظمی میلانی در مشهد ماندگار شد. وی در سال ۱۳۳۲ خورشیدی به قصد زیارت بارگاه امام رضا(ع) به ایران آمد و با آغاز سال ۱۳۳۳ خورشیدی، به مشهد سفر کرد. در همین سفر بود که بزرگانی مانند آیت‌الله‌ حاج مجتبی قزوینی، به آیت‌الله‌العظمی میلانی اصرار کردند که در مشهد بماند و اسباب رونق این حوزه علمیه کهنسال را فراهم کند. آیت‌الله‌العظمی میلانی به دلایلی این پیشنهاد را پذیرفت که اهم آنها از این قرار است:
۱- وضعیت نامنظم حوزه علمیه مشهد: پس از سرکوب قیام مسجد گوهرشاد و افزایش فشارهای دوران پهلوی اول، حوزه علمیه مشهد دچار رکود شدید شد. دلیل این رکود تبعید بسیاری از علمای نام‌دار این حوزه بود. در نتیجه، خلأ یک شخصیت علمی برجسته و جامع‌الشرایط به شدت احساس می‌شد.
۲- درخواست علما و مردم: با ورود آیت‌الله‌العظمی میلانی به مشهد، علمای برجسته شهر (مانند آیت‌الله شیخ مجتبی قزوینی و دیگران) و طلاب، با اصرار فراوان از ایشان خواستند که در مشهد بماند و حوزه را احیا کند.
۳- استخاره و تصمیم نهایی: نقل شده است که ایشان پس از اصرار فراوان، استخاره کرد و با آمدن آیه‌ای نویدبخش، تصمیم به اقامت گرفت. آیت‌الله‌العظمی میلانی موقتاً در خانه مرحوم علی‌اکبر نوقانی (نزدیک مدرسه نواب) ساکن شد.

پیامدهای هجرت و حضور در مشهد

حضور آیت‌الله‌العظمی میلانی در مشهد، خون تازه‌ای در رگ‌های حوزه علمیه خراسان جاری و اقدامات ایشان تحولات عمیقی ایجاد کرد. به طور خلاصه می‌توان این موارد را به عنوان پیامدهای هجرت مورد اشاره قرار داد:
۱- احیای دروس خارج: ایشان کرسی درس خارج فقه و اصول را با شیوه‌ای دقیق و عمیق (مکتب نجف) پایه‌گذاری کرد که باعث جذب طلاب مستعد از سراسر ایران شد.
۲- تأسیس مدارس علمیه: آیت‌الله‌العظمی میلانی مدارسی را با سبک نوین آموزشی تأسیس کرد که مهم‌ترین آن‌ها «مدرسه عالی حسینی» و «مدرسه امام صادق(ع)» بود. در این مدارس، علاوه بر دروس حوزوی، زبان انگلیسی و علوم روز نیز تدریس می‌شد که در آن زمان حرکتی پیش‌رو و حتی چالش‌برانگیز محسوب می‌شد.
۳- تمرکز مرجعیت: با حضور ایشان، مشهد به یکی از کانون‌های اصلی مرجعیت و فتوا پس از قم و نجف تبدیل شد.
۴- نقش سیاسی و اجتماعی: حضور آیت‌الله‌العظمی میلانی در مشهد، هم‌زمان با تحولات سیاسی دهه ۴۰ و ۵۰ شمسی بود. ایشان به یکی از ارکان مبارزه با رژیم پهلوی تبدیل شد (به‌ویژه در جریان لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و وقایع ۱۵ خرداد) و بیت معظم‌له پناهگاه انقلابیون بود.
در مجموع باید گفت که هجرت آیت‌الله‌العظمی میلانی از کربلا به مشهد، یک جابه‌جایی ساده جغرافیایی نبود؛ بلکه انتقال یک مکتب فکری و فقهی (مکتب نجف) به خراسان محسوب می‌شد که ساختار سنتی حوزه مشهد را متحول و آن را برای مواجهه با مسائل جدید دنیای مدرن آماده کرد.

منابع:
گنجینه دانشمندان؛ تألیف محمد شریف رازی (جلد سوم و پنجم)
حیات صالحان (زندگی‌نامه آیت‌الله میلانی)؛ مرکز بررسی اسناد تاریخی - حاوی اسناد ساواک و گزارش‌های دقیق از فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی.
علمای نامدار شیعه؛ تألیف عقیقی بخشایشی - بررسی ابعاد علمی و شاگردپروری.
مکتب تفکیک؛ تألیف محمدرضا حکیمی - برای بررسی تعاملات فکری ایشان با علمای مشهد
مصاحبه‌های تاریخ شفاهی حوزه علمیه خراسان؛ موجود در آرشیو آستان قدس رضوی
اسناد ساواک؛ پرونده آیت‌الله میلانی - جلد اول و دوم، نشر مرکز بررسی اسناد تاریخی

خبرنگار: توکلی